गोठलेलं लडाख

आत्माराम परब यांचं "व्हिंटर लडाख' हे छायाचित्रांचं प्रदर्शन सद्द्या प्रभादेवी येथे सुरू आहे.  

दिनांक २५ नोव्हेंबर ते २८ नोव्हेंबर, २०१०,

सकाळी ११ ते सायंकाळी ७ वाजेपर्यंत

(सर्वांसाठी विनामुल्य प्रवेश)

स्थळ: पु.ल. देशपांडे कला दालन, रविंद्र नाटयमंदिर आवार, प्रभादेवी, मुंबई २५

या प्रदर्शनानिमित्त दैनिक प्रहार मध्ये आलेला आत्माराम परब यांचा लेख: 

हाडं गोठवणारी लडाखची थंडी

आत्माराम परब 

लडाखी लोकांसाठी ही थंडी परिचयाची असल्यामुळे त्यांची किमान मानसिक तयारी असते; परंतु लडाखमध्ये जेवढे स्थानिक रहिवासी आहेत, त्यांच्या 30 टक्के एवढय़ा प्रमाणात भारतीय सैन्य आहे. हे सैनिक तुम्हा-आम्हा सर्वसामान्य भारतीयांसारखेच असल्यामुळे त्यांना शत्रूपेक्षा या अतिथंड वातावरणाशी लढताना शारीरिक समस्येबरोबरच मानसिक समस्यांचाही सामना करावा लागतो.

लडाख हा जम्मू- काश्मीरमधील अतिरेकी कारवाया नसलेला एकमेव अतिदुर्गम आणि नितांतसुंदर भाग. जगातील कोणत्याही प्रदेशाची त्याच्याशी तुलना करता येणार नाही.. (आणि हे मत लडाखमध्ये येणा-या परदेशी पर्यटकांचं आहे.) लडाखला कोणत्याही मार्गे जाणं खडतरच, अगदी विमानानंदेखील. लडाखला जाण्यासाठी मनालीमार्गे आणि श्रीनगरमार्गे असे दोन अतिशय खडतर रस्ते आहेत. परंतु नोव्हेंबर ते मे या कालावधीत खिंडी बर्फाच्छादित झाल्यामुळे ते बंद असतात. त्यामुळे लडाखमधील लोकांचा फक्त विमानानंच भारतातल्या इतर भागांशी संपर्क राहू शकतो. तो तिथल्या सर्वसामान्यांसाठी परवडणारा नाही. 

मी गेली 12 वर्षे लडाखवा-या करतो आहे. 1994 साली मोटरसायकल मोहिमेसाठी गेलो म्हणून लडाखची तोंडओळख झाली आणि प्रथमदर्शनीच लडाखच्या प्रेमात पडलो. 2005 पर्यंत 12 वा-या झाल्या पण, हिवाळ्यामध्ये लडाखला भेट देणं अद्यापही जमलेलं नव्हतं. म्हणून डिसेंबरच्या पहिल्या आठवड्यात लडाखला जाण्याचा निर्णय घेतला. दिल्लीहून निघालेलं विमान लेह विमानतळावर उतरलं. तिथल्या ‘उणे सात अंश सेल्सियस’ तापमानासाठी आवश्यक उबदार कपडे माझ्याकडे नसल्यामुळे हुडहुडी भरली होती. त्याच वेळी माझा मित्र, कासिमनं माझ्यासाठी आणलेलं ऑस्ट्रेलियन फेदर जॉकेट आणि पॅन्ट मला दिली. विमानतळावरच हे कपडे अंगावर चढवले, तेव्हा कुठे जिवात जीव आला. या मोसमात सर्व हॉटेलं बंद असल्यामुळे वांगचूक या मित्राच्या घरीच मुक्काम होता. घरात शिरताच लहान-थोर मंडळींनी ‘झुले’(लडाखीमध्ये नमस्कार) म्हणून स्वागत केलं. हवामानाशी जुळवून घेण्यासाठी त्या घरात किमान दोन फूट रुंदीच्या भिंती, घर उबदार रहावं म्हणून प्रत्येक ठिकाणी केलेला लाकडाचा वापर, पारंपरिक लडाखी बैठक आणि प्रत्येक घरात हिवाळ्यात मधोमध असायलाच हवी अशी बुखारी (पारंपरिक हिटर) होतं.

 बाहेरून आधुनिक वाटत असलेलं वांगचुकचं घर आतून मात्र पारंपरिक होतं. गरमागरम चहाचा आस्वाद घेता घेता तासभर गप्पा झाल्या आणि त्याच वेळी लक्षात आलं, श्वास घ्यायला त्रास होतोय, डोकं जड झालंय. विमानानं पहिल्यांदाच लडाखला आलो होतो,त्यामुळे सुरुवातीच्या तासाभरात झालेला त्रासाचा अनुभव नवीनच होता. समुद्रसपाटी पासून 11500 फूट प्रवास फक्त दोन तासांत केल्यामुळे आणि 100 टक्के ऑक्सिजन असलेल्या वातावरणातून 62 टक्के ऑक्सिजनवर आल्यावर त्रास सुरू झाला होता. त्यादिवशी सकाळी 11 वाजता जो अंथरुणात पडलो ते थेट दुपारी एक वाजेपर्यंत.

आपण ज्या तापमानाचा विचारही करू शकत नाही, अशा 45-50 अंशापर्यंत लडाखमध्ये पारा खाली घसरतो. मी स्वत: -26 अंश तापमान अनुभवलं. अशा थंडीत सर्वसामान्य लडाखी लोक कसं काम करीत असतील? त्यांचा जीवनक्रम कसा असेल? त्यांची करमणुकीची साधनं काय असतील? असे अनेक प्रश्न उपस्थित होत होते. लडाखमध्ये साधारणपणे ऑक्टोबरपासूनच थंडीची चाहूल लागायला सुरुवात होते. नोव्हेंबरमध्ये दिवसा +3 ते 4 अंश तापमान तर रात्री - 7 ते 8 अंश तापमान खाली उतरतं. डिसेंबर ते फेब्रुवारी या कालावधीमध्ये -10 ते -40 ते 45 अंश इतकं तापमान खाली घसरतं! खरं तर लडाखमध्ये बर्फवृष्टी फार कमी म्हणजे सहा इंचपेक्षा जास्त होत नाही; परंतु तिबेटच्या पठारावरून येणारे थंड वारे लडाख- झंस्कारचा संपूर्ण परिसर गोठवून टाकतात. डिसेंबर 1994 मध्ये द्रासमध्ये नोंदवलेल्या -60 अंश तापमानानं तर थंडीचा विश्वविक्रम केला होता. मानवी शरीराच्या रचनेप्रमाणे हे तापमान सहन करण्यापलीकडचंच आहे. कडाक्याची व रक्त गोठवणारी थंडी याच्याही पलीकडच्या परिस्थितीत लडाखमधील लोकांचा जीवनक्रम अतिशय खडतर आणि कंटाळवाणा असतो. नळाद्वारे येणारं पाणी गोठल्यामुळे बंद होतं. त्यामुळे लडाखच्या ब-याचशा भागात दिवसातून दोन वेळा टँकरनं पाणी पुरवठा केला जातो. पाण्याअभावी टॉयलेटही वापरता येत नाहीत. पर्यायी व्यवस्था म्हणून केवळ लडाखमध्येच वापर होणा-या ‘लडाखी शौचालय’चा वापर करावा लागतो.

डिसेंबर ते फेब्रुवारी या कालावधीमध्ये शाळा- कॉलेजेही पूर्णपणे बंद असतात. कोणत्याही प्रकारची शेतीची कामं होत नाहीत. पर्यटन पूर्णपणे बंद असतं. दोन- तीन स्थानिक हॉटेल्स सोडली तर सर्व हॉटेल्स बंद असतात. एखाददुस-या जीवनावश्यक वस्तूच्या दुकानाखेरीज बरीचशी दुकानं बंद असतात. रस्ते रिकामे असतात. जणू काही अघोषित संचारबंदीच असावी! तिला लेहमधील हिंदू संस्कृतीचं प्रतीक असलेली सिंधू नदी आणि झंस्कार नदी ही पूर्णपणे गोठून साथ देते. एकंदर वातावरणच असं असतं की, पूर्ण जीवनच गोठून गेलंय, पूर्णपणे स्तब्ध झालंय. भरीस भर म्हणून या कालावधीमध्ये विजेचं भारनियमन होतं. संध्याकाळी केवळ 7 ते 10 या कालावधीमध्येच वीज असते. त्यामुळे टीव्ही हे एकमेव मनोरंजनाचं साधनही केवळ तीन तासांसाठीच उपलब्ध असतं. सरकारी कार्यालये सुरू असून नसल्यासारखीच असतात. कार्यालयांमध्येही लोक बुखारींभोवती शेक घेत ‘गुरगुर चाय’चा आस्वाद घेत कवड्यांचा खेळ किंवा पत्ते खेळत असतात. जर चांगला सूर्यप्रकाश असेल तर हेच खेळ उन्हात होतात.

स्थानिक स्त्रिया या कालावधीमध्ये घरातील कामांव्यतिरिक्त लोकरीची वस्त्रं विणण्यात आपला वेळ घालवतात. मुलं मात्र कोणत्याही वातावरणात क्रिकेट किंवा इतर खेळ खेळतात. या कालावधीतलं हमखास मनोरंजन म्हणजेच धार्मिक कार्य किंवा उत्सव. कोणतीही कामं नसल्यामुळे लग्न, बारसं यांसारखी करय सर्वाधिक होतात. लडाख म्हणजे उत्सवांची भूमी. नोव्हेंबर ते मार्च या कालावधीमध्ये वेगवेगळ्या भागांमध्ये उत्सव साजरे होतात. लडाखमध्ये बौद्ध धर्माचा पगडा असल्यामुळे तेथील बौद्ध मठांमध्ये उत्सव साजरे केले जातात. हे उत्सवच बहुधा लडाखी लोकांना अशा प्रतिकूल परिस्थितीत जीवन जगण्यासाठी आत्मिक बळ देत असावेत!

 लडाखी लोकांसाठी ही थंडी परिचयाची असल्यामुळे त्यांची किमान मानसिक तयारी असते; परंतु लडाखमध्ये जेवढे स्थानिक रहिवासी आहेत, त्यांच्या 30 टक्के एवढय़ा प्रमाणात भारतीय सैन्य आहे. हे सैनिक तुम्हा-आम्हा सर्वसामान्य भारतीयांसारखेच असल्यामुळे त्यांना शत्रूपेक्षा या अतिथंड वातावरणाशी लढताना शारीरिक समस्येबरोबरच मानसिक समस्यांचाही सामना करावा लागतो. चीन आणि पाकिस्तान या दोन्ही सीमारेषेवर जाण्यासाठी लडाख हे मध्यवर्ती ठिकाण आहे. अशा मोक्याच्या ठिकाणी भारताच्या सीमा सुरक्षित ठेवण्यासाठी जिवाचं रान करणा-या या सैनिकांचा लडाखमधील खडतर जीवनक्रम जवळून अनुभवल्यामुळे त्यांच्याबद्दलचा आदर हिमालयाची उंची गाठतो.

लडाख हे जगातील असं एकमेव ठिकाण आहे, जिथं हिवाळ्यामध्ये प्रखर सूर्यप्रकाशात खूप वेळ बसलेले असाल आणि तुमचे अनवाणी पाय सावलीत असतील तर एकाच वेळी सनस्ट्रोक आणि फ्रॉस्टबाइट होऊ शकतो. लडाखमध्ये मे ते सप्टेंबर या कालावधीमध्ये म्हणजेच तेथील उन्हाळ्यात तापमान 25 ते 30 असतं. लडाखमधला हा अनुभव कमालीचा  रोमांचक आणि थरारक असतो, आणि लडाखवासीयांसाठी जीवघेणाही.   

Return to Ladakh

August 2010 saw a cloudburst wreck the homes and lives of several Ladakhis, while temporarily blocking one of their main sources of income – tourism. And tourists are still shying away from one of the most popular among offbeat travel locations in India.“Some people went to Ladakh barely two weeks 

after the cloudburst,” says photographer Atmarab Parab, “But many others cancelled their trips out of fear.” 

Parab, whose collection of images of Ladakh in winter will be displayed at a city exhibition, is an avid trekker and travel enthusiast. He has been to Ladakh 18 times, his most recent visit being just after the cloudburst. “It was love at first sight,” he says, recalling his journey on motorbike, from Mumbai to Ladakh, in 1994.

Admitting that summer is the peak season for tourism in the region, Parab says that Ladakh draws in crowds between May and September. “Barely 50-100 people visit the place during winters, which is an altogether different experience from the summer. It is just something else,” he says. “The sub-zero temperatures are a deterrent for most tourists. In my personal experience, temperatures have dropped till –27 degrees Celsius,” explains Parab.

“Many journey to Antarctica to see everything around them frozen. You need to have at least Rs 4-5 lakh for that trip. Ladakh offers the same experience during winter for as little as Rs 20,000.” The photographer hopes to offer enough incentive for tourists to choose Ladakh even during the winters. His collection of 72 images has been put together only recently, and is the 18th in his series of exhibits on Ladakh.

Parab’s solo exhibition is on from November 25 to 28 at PL Deshpande Art Gallery, Ravindra Natya Mandir. Call 9892182655.

Read HindustanTimes 

Enchanting - North East

 

Create Great memories – 

Ø  Visit the World Heritage site – The Wildlife Sanctuary at KAZIRANGA

 

Ø  Enjoy the experience of a Jungle walk on a Nature trail in the NAMERI Forest region.

 

Ø  View the mighty Brahmaputra from one of the best Vantage points in TEZPUR

 

Ø  Feel the Adrenaline rush as you meet the Army personnel on the way to TAWANG.

 

Ø  Spend  time in the “Scotland of the East” – Shillong

 

Ø  Visit the place which was a part of Your childhood – famed at the time for its highest rainfall – CHERRAPUNJEE.

 

Ø  Enjoy  lovely Limestone Caves unlike any you have seen before at MAWSYNNRAM

 

Ø  See the self proclaimed Cleanest Village in Asia – MAWLYNNONG.

 

Ø  The headquarters of Black magic and Tantrik Vidya – one of the 51 Shaktipeeths – KAMAKHYA TEMPLE – GUWAHATI…

 

And Above all Experience the Colourful and Exciting HORNBILL FESTIVAL in KOHIMA – NAGALAND to enjoy the tribal and cultural life of each of Nagaland’s 16 Warrior tribes at the same place – An Experience you are unlikely to forget.

Visit the as yet Unexplored Indian North Eastern States of ASSAM, ARUNACHAL PRADESH, MEGHALAYA AND NAGALAND in a never before experience.

 

For details Call +919320031910,+919324531910 or 022-25437417 / 58

You can also write to us at atmparab2004@yahoo.com or smita.ishatour@gmail.com

 

 

Leh is run by tourism don't drop - Amir Khan

"What has happened has happened. But things are being brought back to normal. Leh is mainly run by tourism and I would ask you not to drop plans of visiting this place because of the cloudburst. Even if you are planning to make a trip later, please come to Leh." This was how Aamir Khan reacted today on seeing the condition of The Druk White Lotus School where the film star shot for his superhit 3 Idiots, tweaking the film's popular dialogue "Aal izz well" to reflect the ground situation.

The school, which was damaged in the devastating cloudburst nearly two weeks ago, shot into the limelight after it was featured as Khan's character Rancho's school in the film. Khan, 45, has a special attachment with the school, about 15km from Leh on the Leh-Manali highway.

Khan, who rushed here at the first available opportunity, visited the school which suffered heavy damage owing to the cloudburst on the intervening night of August 5 and 6, and some other villages as far as 70km from Leh town.Asked if he would repeat the famous dialogue from 3 Idiots, "Aal izz well", Khan said, "All is not well. But for the sake of humanity one should help others. One should raise the morale of others."

The school, which has about 800 students on its rolls, had shot to fame after Khan's character in 3 Idiots, Ranchhoddas Shyamaldas Chanchad, a brilliant engineering student, is shown as having started a school in Ladakh.

"Actually the school is not Rancho's. It was set up by Fungsuk Wangdo, the real name of the character that I was playing in the film," Khan said.

"One part of the country is suffering and it is our duty to help the people out," he said. "One should donate whatever one can within the best of his abilities .

The actor said he, too, will donate a sum "well within my means" to the fund but did not disclose the exact amount.He said he will also ask his Hindi film industry colleagues, once he goes back to Mumbai, to donate to the relief fund. "The film industry never shies away from helping out in national disasters," he said.

The actor, who was almost the ambassador for the district, said he will also donate to the school because he has a personal connection to it as his film was shot there though he himself never filmed in its premises.

He also appealed to people across the country to come and visit Leh which, he said, was like “paradise”.

Himalayan paradise

SYEDA FARIDA

Leh is a beautiful place for a quiet holiday. From the people to the scenery everything is awesome. Leh was recently in the news when disaster struck. Read on to find out more about the place…

For centuries, Leh has been an important stopover on the trade route along the Indus Valley. The old town of Leh has been added to the World Monuments Fund's list of 100 most endangered sites because of the increased rainfall and the other effects of climate change. Within the old town there is also neglect and a change in settlement patterns which are a threat to long-term preservation of the site. Leh has a cold desert climate with long, harsh winters with temperatures well below the freezing point. The weather during the remaining months is usually fine. The flash floods of August 8 resulted in great loss of life and devastation.

* * *

It's a high altitude desert, so it hardly ever rains. It receives less than five inches of precipitation a year and that is in snow. So when there was heavy downpour in the first week of August it was a surprise to everyone. A cloudburst over Leh that lasted about two hours caused extensive damage to this beautiful town. The rain, triggered by a cloudburst happened around midnight destroying hospitals, bus terminals, radio station transmitter, telephone exchange and mobile phone towers and the airport. But apparently it was a disaster waiting to happen. Even last year, visitors say that it rained more than it snowed. It was a problem, because the region is dependent on meltwater for irrigation.

Pangong Leh :Moody, yet serene.

Is it all a part of the global warming phenomenon? Or as Thomas Friedman, New York Times columnist and Pulitzer Prize winning author, says it is all “global weirding” where the weather gets strange and unpredictable. Cities and countries are forced to deal with natural disasters and no one can be sure of what the future will be like. Moscow, Canada, Australia, Pakistan are some of the places where they have experienced weird weather with a heatwave, heavy rains, drought and floods.

Morning :Off to school.

As it hardly ever rains in Leh, most houses have been built with mud. So the damage is great and it is going to take a long time for the city to be rebuilt.

A draft of cold wind gently nudges you as you approach this high altitude cold desert destination nestled in the Great Himalayan Range. Open for a few months to tourists, Ladakh can be reached via high altitude passes — Zoji La from the Kashmir side and Rohtang and Tanglang La on the Manali side. The name Ladakh is thus derived from these passes ( La meaning pass and dakh meaning related to). These mountain passes were crucial for the trade routes and were used by caravans in the olden days. For the rest of the year, apart from early June to late August, this place is land-locked with the rivers and lakes frozen. Winter temperature can go down to -20° C.

Leh is the capital of Ladakh. Packed with tourists mostly international, this city offers a panoramic view of the Himalayas. Shopping centres such as the Old Fort Road are a hub of activity with vendors selling semi-precious stones and woollens. Restaurants offer yummy thupkas, momos and ‘gur gur' chai.

Leh is bound by Tibet on its northern side and the influence of Tibetan culture is obvious. A typical Ladakhi homestay or guest house allows you a glimpse of their culture as you mingle with the family and learn a few more words than the popular greeting ‘ Juley'. The guest houses are also available in remote places such as Deskit — the part of the ancient silk route. The double humped Bactrian camels in the rolling sand dunes nearby at Hundar is a testimony to the fact.

Hot springs and palaces

White sand greets you in Hundar that is reached after crossing the famous Khardung-La pass. At 18,300 feet this pass boasts of the highest motorable road in the world. Here Army officers greet you with herbal tea to reduce altitude sickness. At Panamik there are hot springs and incidentally this is the last village on the silk route. Two of the spectacular rivers —Indus and Zanskar — merge a little above the entrance to Leh before they flow into Pakistan as the Sindhu.

Different facets : Art and leisure.

Apart from the adventure activities such as treks and rafting and the walk on frozen rivers in winter, Ladakh offers an insight into the Vajrayana form of Buddhism with spectacular statues of the Buddha. Impressive monasteries such as the Hemis, Spituk and Matho stand out for their murals, thangka paintings as well as the monastic festivals that fall during various parts of the regional calendar. Palaces such as Shey built by the early rulers of the region have stood the test of time and offer an insight into the traditional architecture of the region. During the summer months there is archery and polo, again a legacy from the 17th Century Namgyal rulers.

And for the nature lovers, nothing can come as close as to Pangong Tso lake. A drop of blue in the moon-like topography, this lake on the Indo-Chinese border is situated at an altitude of 14,000 feet. The colour of the water seems to change from a grey to blue to a purple across the day reflecting the Changchenmo and Pangong range around.

Tso-moriri, off the Manali-Leh road is a popular breeding ground for bare-headed goose, Brahmini duck and the brown-tailed gull. Other wildlife native to this region is the yak as also the sheep known for their pashmina wool.

Celebrations at the Hemis monastery : Buddhist monks dance at the Hemis festival.

One cannot have enough of this picture perfect region but will carry back warm memories of the hospitality of these people.

* * *

Cloudburst over Leh

It's a high altitude desert, so it hardly ever rains. It receives less than five inches of precipitation a year and that is in snow. So when there was heavy downpour in the first week of August it was a surprise to everyone. A cloudburst over Leh that lasted about two hours caused extensive damage to this beautiful town. The rain, triggered by a cloudburst happened around midnight destroying hospitals, bus terminals, radio station transmitter, telephone exchange and mobile phone towers and the airport. But apparently it was a disaster waiting to happen. Even last year, visitors say that it rained more than it snowed. It was a problem, because the region is dependent on meltwater for irrigation.

Flash floods : A village destroyed.

Is it all a part of the global warming phenomenon? Or as Thomas Friedman, New York Times columnist and Pulitzer Prize winning author, says it is all "global weirding" where the weather gets strange and unpredictable. Cities and countries are forced to deal with natural disasters and no one can be sure of what the future will be like. Moscow, Canada, Australia, Pakistan are some of the places where they have experienced weird weather with a heatwave, heavy rains, drought and floods.

As it hardly ever rains in Leh, most houses have been built with mud. So the damage is great and it is going to take a long time for the city to be rebuilt.

An Appeal

                   As you all know, on August 6th the Leh area was hit by a cloud burst, an event which has caused whole villages to be ravaged and entire families are believed to be still buried under the mud. With the deep bonding that we at Isha Tours have with Ladakh and its people, we wish to help them get back on their feet quickly. We have spent the last few days trying to get to grips with the ground reality in Leh and our researches have made us realize that immediate relief in the form of medicines, groceries and clothes is being provided for by the army.

But these are only short term measures; eventually the citizens of Leh and the surroundings will have to get back to rebuilding their shattered lives. However August is the end of the summer and now the locals have to gear up for the winter. Most of our regular drivers and transporters have either lost or damaged their vehicles. Some hotels have also been badly damaged.  As the tourist season is over these people have no hopes of earning their livelihood in the near future, and after much thought it seems that the best way in which we can help is by donating money. This will help in the long term rehabilitation of the people of Leh.  

We appeal to all of you to donate whatever amount is possible for the people of Ladakh. The donated funds will go directly to our contacts in Leh and the surrounding areas –to our guides, drivers, hotel staff. No government agency or middlemen will be involved in this exercise.  The money will help them rebuild their homes and lives. In this way we hope to repay our debt to the land which has given so many of us a chance to enjoy the beauty of the pristine Ladakh Himalayas.

Mr Atmaram Parab will be flying to Leh on the 18^th of August and we request you to send in your donations before that date to facilitate the disbursement of the funds to the right people.

This is an informal attempt at fund collection purely on humanitarian grounds , because of our 10 year relationship with Ladakh and Leh, hence no formal receipts will be issued . But a letter of thanks for the money received will be given to every individual contributor (with the amount of contribution mentioned) to serve as proof of receipt.

Funds in the form of cash or cheque can be handed over at our offices in Thane, Dadar and Borivali .Cheques will have to be made out in the name of ISHA TOURS. . For those who wish to transfer funds Online :-

SBI Current  Acc NO : 31077059976

Account Name -   ISHA TOURS .

The ISFC code :- SBIN0005354.

In the case of Online transfer kindly mail or Sms the details (alongwith Name, Contact details and amount transferred) to us so as to enable us to make a note and issue a letter for the same.

For any Queries our addresses and contact nos are as Follows:

Thane: 1A , Murlidhar CHS, Behind Godbole Hospital, Brahman Soc, Naupada, Thane west. Ms 

Vidya Parab  - 09320231910

Dadar- Hendre Castle, Opp Bharat Petroleum Pump , Gokhale Road (North) , Dadar West, Mumbai.  Ms Smita Rege Tel - 09320031910

Borivali– 103 Sai Adarsh, Plot no 447, Off Link road, Borivali (West) 

Ms Anila Naik Tel – 09324531910

TEAM ISHA TOURS.

Atmparab2004@yahoo.com

Smita.ishatour@gmail.com

पर्यटकांनो घाबरू नका.

(आत्माराम परब यांचा, लोकसत्ता, रविवार, ८ ऑगस्ट २०१० मधला लेख)

atmparab2004@yahoo.com 
जम्मू-काश्मीरचा लेह-लडाख हा प्रांत आणि निसर्गाशी खेळ हे एक समीकरणच बनलं आहे. वर्षांचे सहा-सात महिने इतर जगापासून तुटलेला हा प्रांत उन्हाळ्याच्या चार-पाच महिन्यांतच रस्ता मार्गाने देशाच्या संपर्कात राहतो. श्रीनगर-लेह हा जवळजवळ ४४० कि.मी. असलेला राष्ट्रीय महामार्ग आणि लेह-मनाली हा दुसरा राष्ट्रीय महामार्ग या दोनच बाजूंनी या प्रांतात जाता येतं. जसे हे मार्ग शीतकाळात बंद असतात तसच इथलं जीवनही या दरम्यान ठप्प झालेलं असतं. तीबेटच्या पठारावरून येणारे अतीशीत वारे जसे त्या दरम्यान संपूर्ण लडाख खोऱ्याला गारठवून टाकतात तसंच उत्तर-पूर्वेला काराकोरम रांगा, दक्षिण-पूर्वेला हिमालयाच्या रांगा आणि गाभात असलेल्या ट्रान्स हिमालयन रांगांवर फक्त बर्फाचंच राज्य असतं. अशा विषम परिस्थितीमुळे हिवाळ्यात एखादं तृणपातही तिथे शोधूनसुद्धा सापडत नाही. पण आता चालू असलेल्या उन्हाळ्याच्या दिवसांत तिथलं वातावरण आल्हाददायक असतं. याच दिवसांत तिथला भाग देशी विदेशी पर्यटकांनी गजबजलेला असतो. ‘इशा टूर्स’चे पंचावन्न पर्यटक कालच अकरा दिवसांची सहल यशस्वीरीत्या पूर्ण करून परतले आणि एक दिवस उलटायच्या आत लेहमध्ये झालेल्या ढगफुटीची बातमी येऊन थडकली. बातम्यांसाठी आसुसलेल्या इलेक्ट्रॉनिक मीडियाने मग लगेच त्या बातमीचा ताबा घेतला आणि लोकांना घाबरवून सोडण्याची आणखी  एक संधी साधली.
लडाखशी मी स्वत: गेली पंधरा-सोळा वर्षे सर्वार्थाने बांधला गेलो आहे, समरस झालो आहे. आता झालेली ढगफुटी नि:संशय असाधारण अशीच आहे पण ती अपवादात्मकही आहे. लडाख प्रांतात संपूर्ण वर्षांत पाच मि.मी. एवढाच पाऊस पडतो आणि बहुतांशी तो बर्फवृष्टीच्या स्वरूपात असतो. नजीकच्या इतिहासात अशी घटना प्रथमच घडली आहे. राजस्थानात येणारे पूर आणि आता लेहला झालेली ही ढगफुटी हा जागतिक तापमान वाढीचा परिणाम आहे. या काळात पर्वतमाथ्यावरचं बर्फ वितळून तिथल्या नद्यांना पाणी आलेलं असतं. पृथ्वीची रचना होताना सर्वात नंतर अस्तित्वात आलेला असा हा भाग असल्याने तिथली माती ठिसूळ आहे. दरवर्षी बर्फ वितळतं तेव्हा बरोबर मातीही घेऊन येतं. तिथले पर्वत कच्चीढांग (ठिसूळ मातीचे) म्हणूनच ओळखले जातात. गुरुवारच्या रात्री झालेल्या ढगफुटीने आलेल्या प्रपाताबरोबर हे कच्चे कडेही वाहून खाली आले आणि सखल भागांत असलेल्या इमारतींवर कोसळले. लडाखला झाडं अपवादात्मक ठिकाणीच बघायला मिळतात. कारण हा रूक्ष असाच प्रदेश आहे आणि त्यातच त्या भागाचं सौंदर्य लपलेलं आहे.
पंधरा वर्षांपूर्वी मुंबई-लडाख-मुंबई असा मोटरसायकलवरून मी केलेला प्रवास म्हणजे एक वेडं साहसच होतं. त्या वेळेचे आलेले अनुभव हा या लेखाचा विषय नाही पण त्या पहिल्याच भेटीत मी लडाखच्या प्रेमात पडलो आणि त्यानंतर निरंतर जातच राहिलो. शंभरहून अधिक वेळा लडाखला गेलो असेन पण अजूनही लडाखविषयीचं मला असलेलं आकर्षण तसूभरही कमी झालेलं नाही. मी जो काही उभा आडवा भारत देश फिरलो त्यातलं जे ठिकाण कायमचं मनात घर करून राहिलं ते म्हणजे लडाख. ज्याचं नाव घेताच माझ्या चित्तवृत्ती प्रफुल्लित होतात ते म्हणजे लडाख. चेहऱ्यावर असंख्य सुरकुत्या पण डोक्यावर आठय़ा नसलेल्या हसतमुख लोकांचा प्रांत म्हणजे लडाख आणि शेकडो मैलपर्यंत झाडं सोडाच पण तृणपात्यांचासुद्धा पत्ता नसलेला, पण देखणा असलेला प्रदेश म्हणजे लडाख. अख्खा देश, अगदी श्रीनगरसारखा भागही जेव्हा उष्णतेने हैराण झालेला असतो तेव्हा शीतल गारवा साठवून असलेला इलाखा म्हणजे लडाख. वनश्रींची शोभा नाही. त्यामुळे फुलं नाहीत पण रंगाच्या असंख्य छटा लेवून प्रथमदर्शनीच प्रेमात पाडणारं ते म्हणजे लडाख आणि घर, अंगण, खिडकीमधूनही बर्फाच्छादित शिखरांचं दर्शन घडवतं ते लडाख. अशा या लडाख प्रांतात मी जवळजवळ सर्व ऋतूंमध्ये गेलो आहे आणि मला ते बदलणारं लडाखचं रूप कायमच भुरळ घालत आलं आहे. 
लडाखी जनता सोडली तर त्यांच्यापेक्षा संख्येने जास्त असलेले आपले जवान त्या परिस्थितीला तोंड देतच सीमेचं रक्षण करत असतात. खारदुंगला पासवरून सियाचीनकडे जाणारा रस्ता हा जगातला सर्वात उंच मोटरवाहतुकीचा रस्ता, तिकडे आपले जवान खडा पहारा देत असतात. अशा दुर्गम भागात राहून देशाच्या सीमांचं रक्षण करणं किती कठीण आहे हे त्या ठिकाणी गेल्याशिवाय समजत नाही. 
‘बॉर्डर रोड ऑर्गनायझेशन’ (ब्रो) हा लष्कराचा एक विभाग कशाप्रकारे काम करतो हे प्रभाकर पेंढरकर यांच्या ‘रारंग ढांग’ या पुस्तकात चांगल्या प्रकारे आलं आहे. कित्येक मैल मनुष्यवस्ती नाही आणि मध्येच कुठेतरी ब्रोची माणसं रस्ते बनवत असतात ते पाहून हे इथे आले कुठून असा प्रश्न पडतो. दुर्गम म्हटलं तरी आपली जीप त्यांनी बनवलेल्या ज्या रस्त्यांवरून जाते तेव्हा तो रस्ता इथल्या मुंबई-पुण्याच्या रस्त्यांपेक्षा चांगला असल्याचं आपणाला जाणवतं. या रस्त्यांचीपण कहाणीच असते. किंबहुना तिथला प्रत्येक दगड जर जिवंत झाला तर तो आपल्या कितीतरी हृदयद्रावक कहाण्या वर्णन करून सांगेल. काय आहे दरवर्षी, अगदी दरवर्षी हे रस्ते नीट करताना, त्या आधी ते बर्फाखालून शोधून काढताना आपले शेकडो सैनिक प्राणाला मुकतात. सगळीकडे फक्त पांढरंशुभ्र बर्फ पसरलेलं असतं तेव्हा त्यांच्या लक्षातच येत नाही की कुठे रस्ता आहे आणि कुठे ठिसूळ बर्फ. मग एखादा कटर, ट्रॅक्टर खोल दरीत जवानांसहित कोसळतो आणि कपाळमोक्ष होतो. रस्त्याच्या कडेला अशा जवानांच्या आठवणीप्रीत्यर्थ जागोजागी दगड लावलेले आहेत. हेच ‘ब्रो’चे जवान आता बंद पडलेले रस्ते तात्काळ सुरू करतील यात शंकाच नाही. ‘‘ईश्वर आणि सैनिक या दोघांचे आपल्याला संकटाच्या वेळीच स्मरण होते. त्या संकटात मदत मिळाल्यानंतर ईश्वराचा विसर पडतो आणि सैनिकाची उपेक्षा होते.’’ 
इथले लोकही तसेच जिवाला जीव देणारे. लेह शहर, खरं तर ते खेडंच पण बाजारपेठ आणि त्यातल्या त्यात जवळ जवळ असलेल्या इमारती, घरं, हॉटेल्समुळे हा भाग सतत गजबजलेला असतो. याच भागात ढगफुटीच्या पाण्याचा लोंढा आल्याने एवढय़ा मोठय़ा प्रमाणात त्याची  दखल घेतली गेली. मालमत्तेचं आणि जीविताचं नुकसान झालं. ढगफुटीमुळे नुकसान होतं ते उत्तरांचल आणि हिमाचलमध्ये, लडाखमध्ये प्रथमच असं घडतं आहे. काही मिनिटांतच सर्व घडून जातं. दोन वर्षांपूर्वी कारगील-लेह मार्गावर लेहपासून ६० कि.मी.वर असलेल्या ससपूल भागात पाण्याच्या प्रवाहात रस्त्यावरचा पूल वाहून गेला होता आणि मी पर्यटकांसोबत अडकलो होतो. लेहहून माझा मित्र पद्मा ताशी याला बोलावून घेतलं. त्याने गाडय़ा आणल्या आणि आम्ही पुढे लेहला रवाना झालो. या वर्षीही मे महिन्यात अनपेक्षित अशी बर्फवृष्टी झाली आणि लेह-मनाली मार्ग बंद झाला. 
दरवर्षी मे महिन्यातच वाहतुकीसाठी खुला होणारा लेह-मनाली मार्ग यावर्षी पंधरा जूननंतर पुन्हा वाहतुकीसाठी खुला झाला. पर्यटकांना तो मार्ग बंद झाल्याने सहल संपल्यावर पुन्हा श्रीनगर मार्गे परतावं लागलं. 
म्हणूनच लडाखचं पर्यटन हे साहसी पर्यटनात मोडतं. आपण निसर्गाशी एकरूप झालो तर त्याचा आनंद नक्कीच उपभोगता येतो. लेहच्या परिस्थितीत लवकरच सुधारणा होईल यात मला तरी शंका वाटत नाही. तिथे जाणाऱ्या पर्यटकांच्या ओघात खंड पडता कामा नये.

TOUR OF ANDAMAN ISLANDS

Visit the Cellular Jail to relive the History of The Kala Pani,

 Enjoy snorkeling and Coral Views at the world’s third most beautiful beach at Havelock !

 Visit Limestone Caves and Mud Volcano ….

Spend your Holidays amidst the Lovely Coconut palms on the Andaman Islands !!

For details Call  022 5347417, 9324531910 or 9320031910

You can also write in to smita.ishatour@gmail.com or atmparab2004@yahoo.com

लडाख फीवर

निशांत सरवणकर

nishant.sarvankar@expressindia.com 

काही वर्षांपूर्वी बर्फ पाहण्यासाठी मनालीला गेलो होतो. नोव्हेंबरचा काळ होता. मनालीपासून साधारणत: ५० किलोमीटरवर असणाऱ्या रोहतांग पासच्या अगदी टोकाशी (१३,४०० फूट) पोहोचलो होतो. मात्र बर्फ कुठेच सापडला नाही. घोडेस्वारी करून साधारणत: दोन किमीचे अंतर कापल्यानंतर बर्फाचे दर्शन झाले. थोडा वेळ खेळलो. परंतु त्याने समाधान झालेच नाही. 

लेह-लडाख पाहण्याची संधी चालून आली तेव्हा बर्फ पाहायला मिळेल ना, एवढीच अपेक्षा होती. परंतु लडाखचे पर्यटन करणे हे त्याही पलीकडचे असल्याचे अनुभवायला मिळाले. लडाखच्या फिवरमधून मी अजून बाहेरच पडलेलो नाही. आयुष्यातला सर्वांगसुंदर असा निसर्गाच्या चमत्काराचा ‘आँखो देखाँ हाल’ मी पाहिला आणि थक्कच झालो. बर्फ तर इतका की पाहून डोळ्याचे पारणे फिटले. मी, पत्नी आणि मुलीने एक सौंदर्यानुभव प्रत्यक्ष घेतला, असे म्हटले तर वावगे ठरू नये.

श्रीनगरमार्गे द्रास-कारगिल, लेह, केलाँगमार्गे मनालीला जाण्याचा बेत इशा टूर कंपनीच्या आत्माराम परब यांनी आखला होता. या मार्गे गेल्यास हाय अ‍ॅल्टिटय़ूड सिकनेस वा कमी ऑक्सिझनचा त्रास होत नाही, असे सांगितले जात होते. सुरुवातीला मी एकटाच जाणार होतो. परंतु नंतर कुटुंबीयही तयार झाले. एका वेगळ्या मार्गाचा प्रवास सुरू झाला असल्याचे जेव्हा कारगिल सोडले तेव्हा लक्षात आले. (कारगिलपासून लडाख सुरू होते) भारत-पाकिस्तान युद्ध झाले नसते तर द्रास-कारगिल कोणाच्याच लक्षात आले नसते. 

काश्मीरचा अनुभव घेणे म्हणजे सोनमर्ग वा गुलबर्ग इतकेच माहिती होते. परंतु निसर्गसुंदर सोनमर्ग सोडल्यानंतर अवघ्या तीन-चार किमीच्या अंतरावर झोझीला पास सुरू होतो आणि बर्फाच्छादित पर्वतांचे नितांतसुंदर दर्शन दृष्टिस पडते. बर्फापेक्षाही मन वेधून घेतो तो झोझीलाचा खडतर व अंगावर शहारे आणणारा प्रवास. एका टोकाला पोहचल्यानंतर काही ठराविक ठिकाणांवरून झोझीला टॉपकडे येणारी जीवघेणी एकापाठोपाठ एक अशी नऊ वळणे दिसतात आणि आपण या खडतर रस्त्यांवरून प्रवास केल्याची खात्री पटते. त्यामुळे यापूर्वी केलेला रोहतांग पासचा प्रवास त्यापुढे काहीच वाटत नाही. बोर्डर रोड ऑर्गनायझेशनचे कौशल्य त्यातून पावलोपावली दिसत असते. 

कारगिलच्या युद्धात शहिद झालेल्या जवानांना श्रद्धांजली वाहणारे वॉर मेमोरियल वाटेतच आढळते. तेथे एक जवान कारगिलच्या शौर्याची उत्स्फूर्तपणे माहिती देत असतो. जिथे आपण उभे असतो तेथे रक्ताची होळी कशी खेळली गेली वा टायगर हिल, तोलोलिंग, पॉइंट ४८७५ वा मश्को दरीत जवानांनी प्राणांची जी बाजी लावली त्याच्या कथा ऐकायला मिळतात. आता त्या ठिकाणी कायमस्वरूपी छावणी उभारण्यात आल्याचीही माहिती मिळते. पाकिस्तानच्या अनेक छावण्या आपण ताब्यात घेतल्याचे सांगताना त्या जवानाचा उर भरून आलेला असतो. द्रास-कारगिलमधील युध्दप्रसंगाला त्याने कसे तोंड दिले असेल, असा प्रश्न  अस्वस्थ करून सोडतो.

कारगिल सोडले आणि लडाखच्या एका वेगळ्या सृष्टिसौंदर्याचा आम्हाला अनुभव येऊ लागला. पावलोपावली निसर्गाचा एक वेगळा चमत्कार कॅमेऱ्याने टिपत होतो. प्रोफेशनल फोटोग्राफर नसलो तरी आपसूकच नजाकत पाहून क्लिक केले जात होते. माझ्यासोबत माझा जुना मित्र आणि लोकसत्ताचा मेट्रो एडिटर विनायक परब हाही होता. त्याच्यासाठी ते काही नवीन नव्हते. चार-पाचवेळा प्रवास झालेला असल्याने कदाचित त्यामागील सौंदर्य तो चुपचापणे हाय रिसोल्यूशन कॅमेऱ्यात बंदिस्त करीत होता. मला लडाखच्या पर्वतराजींचे वैशिष्टय़ समजावून सांगत होता आणि त्याचा मी व कुटुंबीय प्रत्यक्ष साक्षीदार होतो. प्रदर्शनांतून लडाख पाहिले होते. तेव्हा फारसे काही वाटले नव्हते. रखरखीत, ओडक्याबोडक्या डोंगरांचे या फोटोग्राफर्सना आकर्षण का वाटते, असा प्रश्न मनात यायचा. परंतु प्रत्यक्ष डोळ्यासमोर दिसणारा नजारा तोच असला तरी त्याचे सौंदर्य जसा हटके होते. फोटोग्राफर्स वा निसर्गप्रेमींना लडाख का खुणावते याचा प्रत्यक्ष अनुभव घेत होतो. मनाली, सिमला वा नैनिताल वा निसर्गाने बहरलेल्या अन्य ठिकाणांपेक्षाही लडाखचा निसर्ग (रखरखीत पर्वतराजी) नितांतसुंदर आहे. प्रत्येक पर्वताचे एक आगळे वैशिष्टय़ आहे. नैसर्गिदृष्टय़ा तयार झालेले अनेक ‘अँगल्स’ आपल्याला मोहून टाकतात. खरोखरच प्रेमात पाडतात. एका आगळ्यावेगळ्या विश्वास घेऊन जातात. काश्मीरला भूतलावरचा स्वर्ग म्हटले जाते हे ठिक आहे. परंतु लडाख त्याही पेक्षा वेगळे आहे. असे सांगितले जाते की, कैक हजारो वर्षांंपूर्वी समुद्राला पोटात घेऊन भूगर्भातील आत्यंतिक हालचालींमुळे लडाखची निर्मिती झाली. ते काहीही असो पण लडाखचे वैशिष्टय़ हे की, तुम्ही वाटेत दिसणाऱ्या पर्वतराजांची एकमेकांशी सांगड घालून दाखविणे तुम्हाला जमणारच नाही. प्रत्येक डोंगर हा नैसर्गिकतेने वेगळी नजाकत घेऊन येतो आणि त्याच्या सौंदर्याकडे पाहत राहावेसे वाटते. रखरखीत डोंगरांना काय पाहायचे असा ज्यांना प्रश्न पडेल त्यांनी लडाखच्या वाटय़ाला जाऊच नये, हे खरे.

कारगिल ते लेह या मार्गावरील नमकीला, फोटुला पास ओलांडताना मून लँडचा प्रत्यक्ष अनुभव घेतला. चंद्रावर जी माती आढळली त्याची छायाचित्रे नासाच्या वेबसाईटवर पाहिली होती. ती प्रत्यक्ष पाहत असल्याचा अनुभव घेतला. चंद्रावरील छायाचित्रात अनुभवलेले खाचखळगे प्रत्यक्ष पाहत होतो. 

लेहमधून येणारी सिंधू आणि कारगीलमधील झंस्कार नदीच्या संगमाचे नयनमनोहर दृश्य खूपच रमणीय आहे. मॅग्नेटिक हिल आमच्या गाडय़ा खेचून घेत होत्या. जेथे प्रत्यक्षात गुरुनानकांचा स्पर्श झाला त्या नानक हिलला भेट देऊन प्रथमदर्शनी प्रेमात पाडणाऱ्या लेह शहरात येऊन पोहोचलो. मोबाईल फोनची रेंज या ठिकाणी मिळाली. तोपर्यंत कुणाशी संपर्क नव्हता. फक्त आगळ्यावेगळ्या निसर्गाशी नाते जोडले गेले होते. लेह शहर मला खूपच आवडले. तेथील तिबेट बाजार व त्या गल्ल्यांनी वेगळ्या जगात वावरत असल्याची अनूभूती मिळाली. हॉटेल बिजूच्या मालकाचे इशिकभाईचे खास आदरातिथ्य अद्यपही विसरू शकत नाही. पत्नीची तब्येत बिघडली तेव्हा डॉ. सय्यदने दिलेली योग्य औषधे या तशा अलिप्त भागातही मोलाची वाटतात. लेह शहर सोडावे असे वाटतच नव्हते. 

लेहवरून दिक्सिट (नुब्रा व्हॅली) या आणखी एका दुर्गम गावी गेलो. जगातल्या  सर्वांत उंचावरच्या (१८, ३६० फूट) खर्दुंगला पास या मोटरेबल रोडवर होतो. सर्वत्र बर्फाची चादर ओढली गेली होती आणि त्यात मी माझ्या कुटुंबीयांसह मार्गक्रमण करीत होतो. झोझीला पासमुळे आधीच डोळ्याचे पारणे फेडले होते. परंतु त्यापेक्षा वेगळा अनुभव या पासने दिला. हुंदरच्या शीत वाळवंटात उंटसवारी खासी होती. निसर्गाच्या पावलोपावली वेगवेगळ्या दर्शनाने मोहून निघालो होतो.

दिक्सिटहून परतताना सुरुवातील अन्सा व नंतर स्टॅमस्टिल या मॉनेस्टरीत गेलो. अन्सा मॉनेस्टरीपासून पाकिस्तानची हद्द फक्त ४८ किमीपर्यंत होती. या मॉनेस्टरीज् म्हणजे बौद्धकालिन मंदिरेच. मात्र त्यांचे वैशिष्टय म्हणजे त्यांची विशिष्ट पद्धतीत केलेली उभारणी. या काळात हेमीस फेस्टिवलाचाही अनुभव घेतला. टिकसे मॉनेस्टरी असो वा लेह पॅलेस असो त्यावेळच्या कलात्मकतेचा वेगळा रंग चाखायला मिळाला. मॉनेस्टरी या सर्व सारख्याच असतात ना असा अनेक पयॅटकांना प्रश्न पडला होता. परंतु प्रत्येक मॉनेस्टरीचे एक वेगळे महत्त्व होते. त्याच्या कलात्मकतेचा आस्वाद घेणे महत्त्वाचे होते. शांती स्तूप, टिकसे मॉनेस्टरीच्या मैत्रेय बुद्धाचे दर्शन घेतल्याशिवाय लडाखचा दौरा पूर्ण होत नाही.

‘थ्री इडिएट’मध्ये पेगाँग लेकचे दर्शन घडते. आम्ही तो प्रत्यक्षात पाहायला निघालो होतो. माझी मुलगी तर हर्षोल्हासाने आनंदित झाली होती. १४,५०० फुटावरचा खाऱ्या पाण्याच लेक पाहणे हा वेगळाच निसर्गानुभव होता. कॅमेऱ्याचे क्लिक अनेक अँगल्सनी नुसते फडकत राहतात. पेगाँग लेकचे वैशिष्टय़ म्हणजे इंद्रधनुष्यातील रंगांचा तुम्हाला आस्वाद घेता येतो. अगदी तळ दिसणारे स्वच्छ पाणी आणि डोंगरदऱ्यातून चीनपर्यंत वाहणाऱ्या या लेकचा फक्त एक पंचमांशपेक्षा कमी भाग आपल्या हद्दीत आहे. संपूर्ण लष्कराच्या ताब्यात असलेल्या या लेकला भेट देण्यासाठी खास परवाना काढावा लागतो. याच वाटेत १७८०० फुटावरच्या जगातल्या तिसऱ्या क्रमांकावरचा मोटरेबल रोड (चांगला पास) लागतो. पाच-सहा दिवस कसे गेले हे कळलेच नाही. आता आमचा प्रवास केलाँगच्या दिशेने सुरू होणार होता. मनालीमार्गे आम्ही मुंबईला परतणार होतो. तेव्हा मन उदास झाले. निसर्गाच्या या चमत्कारातून बाहेर पडूच नये असे वाटत होते. 

 थांगलागला पास, नकिला पास, बार्छागला पास पार करीत आम्ही केलॉँगपर्यंत पोहोचलो खरे. परंतु वाटेत भूतलावरच्या स्वर्गाचा प्रत्यक्षानुभव घेता आला तो बार्छागला पासमध्ये. बर्फाच्छादित वाटेतून गाडी सरकत होती. वाटेत पगला नाला लागला. या नाल्याचे वैशिष्टय़ म्हणजे हा नाला कसाही वाहतो. एखादी गाडीही वाहून नेऊ शकतो इतका पाण्याला जोर असल्याचे दिसून येते. सर्चुच्या गर्द डोंगरराजीत पोहोचलो तेव्हा निसर्गाच्या एका वेगळ्या पट्टय़ात असल्याचा अनुभव आला. केलाँगवरून रोहतांगपर्यंत पोहोचलो आणि मानवनिर्मित ट्रॅफिक जॅममध्ये अडकलो. तब्बल दहा-बारा तास त्यामुळे वाया गेले आणि मनालीचे रात्रीचे दर्शन घेऊन मुंबईला रवाना झालो. मात्र लडाखचे निसर्गरम्य दर्शन काही केल्या स्मृती पटलावरून जात नव्हते. मी व मुलीने ठरविले की, पुन्हा जायचे आपण लडाखला. मात्र यावेळी आमची नजर लडाखचे आणखी वेगळे रूप टिपेल याची खात्री आहे. लडाखला अनेकजण वारंवार का जातात याची त्यामुळे खात्री पटली.

साभार - लोकसत्ता